બીજા જીવંત જીવની જેમ છોડ પણ રોગો માટે સંવેદનશીલ હોય છે. પાકની બિમારીમાં કોઈ પણ હાનિકારક વિચલન અથવા શારીરિક પ્રક્રિયાઓની સામાન્ય કામગીરીમાં ફેરફારનો સમાવેશ થાય છે. તેથી, રોગગ્રસ્ત છોડ સામાન્ય જીવન પ્રક્રિયાઓ અને તેમના મહત્વપૂર્ણ કાર્યો માં ખલેલ પહોંચે છે.
ઉચ્ચ ઉપજ અને તંદુરસ્ત પાક સુધી પહોંચવાના પ્રયાસમાં, વિશ્વભરના ખેડૂતો તેમના પાકમાંથી વિવિધ રોગોને રોકવા અને નાબૂદ કરવા માટે સંઘર્ષ કરે છે. દરેક પાક ચોક્કસ રોગો માટે સંવેદનશીલ હોય છે તેની ગુણવત્તા અને અંતિમ ઉપજની ક્ષમતા અસર કરે છે.
સામાન્ય રીતે, એવો અંદાજ છે કે દર વર્ષે વિવિધ જંતુઓ (જંતુઓ, નીંદણ, નેમાટોડ્સ, પ્રાણીઓ, રોગો) પાકનું ઉત્પાદન 20-40% નું નુકસાન પહોંચાડે છે. વધુ સ્પષ્ટ રીતે, એવા કેટલાક આંકડા છે જે બતાવે છે કે પાકના રોગો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ખાદ્ય પાકો માટે સરેરાશ ઉપજનું 42% નુકસાન કરે છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં, પાકના રોગો આખા પાકના ઉત્પાદનનો નાશ કરે છે.
આ કારણોસર, ખેડુતો માટે પાકના રોગો વિશે તેઓ શક્ય તેટલું જાણવું તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે જેથી તેઓ તેનું સંચાલન યોગ્ય રીતે કરી શકે.
પાક માં રોગો શેના લીધે?
સામાન્ય રીતે રોગ નું આવવું અને ફેલાવું એ આવનાર ઋતુ ,ચોક્કસ પ્રકાર ના પેથોજન ની હાજરી પર્યાવરણ નીસ્થિતિ અને દરેક પાક ની જાત ના લક્ષણો પર અવલંબે છે. પાક ના રોગો નું થવું એ તેઓના આકસ્મિક એજન્ટ ની પ્રકૃતિ પ્રમાણે ટોપ છે
- અબાયોટિક અથવા બિન-ચેપી રોગ એજન્ટો
- બાયોટિક અથવા ચેપી રોગ એજન્ટો.
અબાયોટિક , અથવા બિન-ચેપી રોગના એજન્ટો કે જે નિર્જીવ પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓ અથવા અયોગ્ય ફાર્મ મેનેજમેન્ટનો સમાવેશ કરે છે. તેઓ અન્ય છોડ મા દાખલ થતા નથી.
- ભારે તાપમાન
- ભેજ
- પવન
- વારુંવાર થતો ભારે વરસાદ
- દુષ્કાળ કે પૂર
- પોષક તત્ત્વોની અતિશયતા અથવા ઉણપ
- અતિશય દબાયેલી જમીન
- જંતુનાશક દવા અથવા ક્ષારથી થતી રાસાયણિક ઇજા
- અયોગ્ય પાણી વ્યવસ્થા
બાયોટિક અથવા ચેપી રોગના એજન્ટો, જીવંત જીવતંત્રના જીવાણુઓ છે જે એક યજમાનથી બીજામાં ફેલાવવા અને રોગ સંક્રમિત કરવામાં સક્ષમ છે.
પેથોજેન્સનું વર્ગીકરણ આ પ્રમાણે છે:
- ફૂગ; સૌથી સામાન્ય પેથોજેન્સ, લગભગ 85% વનસ્પતિ રોગોનું કારણ બને છે; ઉદાહરણોમાં કાળી અથવા દાંડીના રસ્ટ સમાવેશ થાય છે કે જે પુકસીના અને ગૅમીનીસ ટ્રીટીક દ્ધારા ફેલાય છે.
- વાયરસ; વાયરસ ચોક્કસ જથા માં ફેલાય છે અથવા ઘા દ્વારા છોડ પર હુમલો કરે છે; ઉદાહરણ તરીકે, Appleપલ મોઝેક વાયરસ સફરજન, પ્લમ અને હેઝલનટને અસર કરે છે,
- બેક્ટેરિયા; ખુબ ઝડપ થી વધે છે અને પરિવતૅન પામે છે તેઓ ઘા અથવા સ્ટોમાટા દ્વારા છોડમાં પ્રવેશ કરે છે; ઉદાહરણ તરીકે, સફરજન ફાયર બ્લાઈટ એર્વિનીયા એમીલોવોરા બેકટેરિયા ને કારણે થાય છે
- નેમાટોડ્સ; મૂળિયા ઉપર ગાંઠો બનાવી પાકનું નુકસાન કરે છે
- પરોપજીવી છોડ, પાક ઉપર જીવે છે રહે છે, કારણ કે તેમાં હરિતદ્રવ્યની અભાવ હોય છે, અને તેને યજમાન છોડમાંથી મેળવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, વામન મિસ્ટલેટો અન્ય છોડ પર ઉગે છે.અને યજમાનમાંથી પોષક તત્વો મેળવે છે.
- શેવાળ; સૈદ્ધાંતિકરૂપે નોંધપાત્ર નુકસાન થતું નથી, જો કે, ખાસ સંજોગોમાં આ થઈ શકે છે.
પાક માં રોગો કેવી રીતે આવે છે
રોગ અને તેની વિકાસ પ્રક્રિયાને સમજવું એ સફળ રોગ વ્યવસ્થાપન તરફનું પ્રથમ પગલું છે. રોગની વૃદ્ધિ માટે કેટલીક ખાસ પરિસ્થિતિઓ ભાગ ભજવે છે. પ્રથમ, દરેક પાક કેટલાક રોગ માટે સંવેદનશીલ હોય છે. બીજું, એબાયોટિક પરિબળો, એટલે કે હવામાન કે જે , છોડને નોંધપાત્ર રીતે નબળા પાડે છે. તેથી, આવી નબરી અને નાજુક પરિસ્થિતિ માં રોગ નો ભોગ બને છે તેથી, પેથોજેન ટોચ પર ચેરીની જેમ કાર્ય કરે છે. જ્યારે ઉપરોક્ત તમામ પરિબળો (સંવેદનશીલ પાક, એબાયોટિક તણાવ, રોગકારક હુમલો) એક સાથે હોય છે અને તે જ સમયે, રોગ થાય છે. તેને પ્લાન્ટ ડિસીઝ પિરામિડ કહેવામાં આવે છે.
પાકની ઉપજ અને ગુણવત્તા કેવી રીતે બચાવવા?
પાક ઉત્પાદન ને બચાવવું અને પાકને રોગથી બચાવવો એના સામે રક્ષણ મેળવવું એ દરેક ખેડૂત માટે સળગાવવાનો પ્રશ્ન છે કે જે પાક ના સારા પરિણામ મેરાવવા ની આશા રાખતો રોપ ની શરૂઆત માં પાક નું સંરક્ષણ નું પ્રથમ અને નિણાર્યક પગલું એ તે અંગે નું જ્ઞાન છે દરેક ખેડૂતે ચોકક્સ રોગો ની પાકની સંવેદનશીલતા પ્રત્યે જાગૃત હોવું જોઈએ તેમજ રોગ લાવતા સાનુકૂળ એવા અબાયોટિક એજન્ટો વિક્ષેપણ જાણવું પડશે .
સૌથી અગત્યનું, સૌથી શક્તિશાળી પ્રથાઓમાંની એક નિવારક પગલાંની પ્રેક્ટિસ પદ્ધતિઓ જેવી કે
રોગો પ્રતિરોધક જાતો નું વાવેતર
શ્રેષ્ઠ વાવેતર અને કાપણી ના સમયનું સંચાલન
તંદુરસ્ત અને ગુણવત્તાવાળી વાવેતર માટે વસ્તુઓ
ઉપકરણો ને જંતુમુક્ત કરવા
પાક ની ફેરબદલી
પાકની જરૂરિયાત મુજબ છોડના પોષક તત્વોનું સંચાલન કરવું
નિવારક પગલાંની બહાર, ત્યાં કેટલાક રોગનિવારક ઉપાયો પણ છે જે ખરેખર આ રોગ થવાના કિસ્સામાં લેવા જોઈએ. આ પગલાંમાં નીચે ની બાબતો નો સમાવેશ થાય છે
ફૂગનાશકો, નેમાટીસાઇડ્સ, બેક્ટેરિસાઇડ્સ, એલ્ગાસાઇડ્સ સહિત વિવિધ રસાયણોનો ઉપયોગ
અસરગ્રસ્ત છોડના ભાગોને દૂર કરવા પરોપજીવી વાયરસ, ફૂગ અથવા બેક્ટેરિયા નો ઉપયોગ
ત્યાં એક વધારાની વસ્તુ એ છે કે જે રોગ વ્યવસ્થાપન માં નોંધપાત્ર તફાવત લાવી શકે છે જેમ કે પાક અને ખેતરોની નિયમિત દેખરેખ, તેમજ સમયસર પ્રતિક્રિયા એ દરેક પાકના ઉત્પાદન માટે સાચુ જીવનદાન આપી શકે છે.
માટે જાગો અને પાક રોગ નિયંત્રણ માં જરૂરી પગલાં ભરો
Text sources: MDPI || Colorado State University
Image sources: Iowa State University || Queensland Government || eXtension
Article by: Ines Hajdu (Agronomy Expert)